De eendenkooi (vogelkooy)
Voor de rubriek Erfgoed van de Maand, hebben onze collega’s een stuk geschreven over de eendenkooi. Zoals de naam al zegt, werd de eendenkooi gebuikt om eenden en andere watervogels te vangen. De vangmethode waarbij een eendenkooi werd gebruikt, is in de late middeleeuwen ontwikkeld, tussen 1300 en 1400 na christus. De eendenkooi werd beheerd door een kooiker. Hij zorgde dat de lokeenden gevoerd werden en de kooi goed werd onderhouden.
Hoe ziet een eendenkooi eruit?
Eendenkooien zijn zo gebouwd dat ze een rustige en veilige rustplaats zijn voor rondtrekkende eenden. Ze bestaan uit een grote waterplas met meestal aan beide kanten twee vangpijpen. Aan het eind van de vangpijpen bevindt zich het vanghok. Hierin worden de eenden gevangen. Over de vangpijpen liggen netten. Langs de waterplas en vangpijpen bevinden zich rieten matten. Om de plas en vangpijpen heen ligt een kooibos. Dit bos zorgt voor rust bij de eendenkooi. Verder stond naast de eendenkooi ook het kooihuis. In dit schuurtje lag het voer voor de tamme lokeenden. Het schuurtje werd ook als rusthuis gebruikt door de kooiker.
Wie gebruikte de eendenkooi?
De bouw van een eendenkooi (vogelkooy) was een dure activiteit. Zo moest de eendenkooi op een groot stuk, rustig gelegen land liggen. Zodra dit was bepaald, moest de eendenkooi gebouwd worden. Eerst werd de plas en de vangpijpen met de hand uitgegraven. Daarna moesten er overkappingen en netten geplaatst worden over de vangpijpen. Hierdoor werden de eenden gevangen.
Het maken van de eendenkooi koste veel tijd en was dus een dure gebeurtenis. Ook het vangen van eenden was niet voor iedereen bedoeld. Het vangen van watervogels was bijvoorbeeld een Heerlijkheidsrecht. Dit betekend dat het vangen van watervogels alleen was toegestaan voor heren van een Heerlijkheid. Het vangen van de eenden en het onderhouden van de eendenkooi werd gedaan door de kooiker. Hij was in dienst van een heer.
Hoe werkte een eendenkooi?
Vanaf het vroege najaar komen honderden watervogels onze kant op om te ontsnappen aan de kou in Noord Europa. Hier kunnen de watervogels namelijk nog genoeg voedsel krijgen. In het voorjaar gaan ze terug naar het noorden om daar hun jongen te krijgen. De trekkende watervogels zoeken in Nederland de rustige en veilige waterplassen op. De eendenkooi ziet eruit als een rustige en veilige waterplas. In de plas zwemmen tamme lokeenden. Zij krijgen elke dag eten van de kooiker. Wanneer de kooiker via een kijkluik ziet dat er wilde eenden in de waterplas zwemmen, lokt hij hen en ook de tamme eenden met voer de vangpijpen in. Het kooikerhondje kan ook helpen om de eenden de vangpijpen in te lokken. Wanneer de eenden al wat verder in de vangpijp zitten, zal de kooiker de eenden opjagen naar het eind van de pijpen. Deze pijpen worden steeds smaller en zijn omgegeven door netten met aan het eind een kooi. De eenden kunnen geen kant op en worden opgesloten in de kooi. Op deze manier werden de wilde eenden vroeger gevangen en later opgegeten door de Heren en Jonkvrouwen.
De oudste benoeming van een eendenkooi
De oudste aanwijzing dat een eendenkooi bestaat, komt uit het Rivierengebied. In de Gelderse leenboeken staat een stukje geschreven uit 1453. Dit stuk gaat over een eendenkooi dichtbij Acquoy. Dit ligt ten westen van het Acquoysemeer in de gemeente West-Betuwe. Deze eendenkooi was in 1453 in bezit van de heerlijkheid van Acquoy. In de tweede helft van de 16e eeuw is Acquoy in bezit gekomen van de Oranjes. Ook de eendenkooi hoorde hierbij.
Naast deze kooi bevonden zich op het terrein van Acquoy nog twee andere kooien. Hoewel alle drie de kooien zijn verdwenen in het landschap zijn de locaties nog wel te zien op oude kaarten. Voorbeelden van zulke kaarten is het kadastrale minuutplan uit 1811 tot 1832 en de topografische kaart uit 1850. Tegenwoordig zijn deze eendenkooien nog meer verdwenen in het landschap. Dit komt door ruilverkaveling in de jaren ’50 en ’60. De kooien zijn op dit moment alleen zichtbaar op het Actueel Hoogte Bestand in de vorm van een lichte verlaging.
Eendenkooi bezoeken?
In het Rivierengebied zijn twee eendenkooien die te bezoeken zijn. Zo is er kooi van het Geldersch Landschap en Kasteelen. Deze is te vinden in gebied Regulieren bij Culemborg. Deze kooi is open van 1 februari tot 15 juni en alleen te bezoeken op aanvraag of tijdens de geplande excursies. De andere eendenkooi is van Staatsbosbeheer in Waardenburg. Deze is het hele jaar op aanvraag te bezoeken.